ถ้ำน้ำลอด หรือ ถ้ำลอด ในอำเภอปางมะผ้า จังหวัดแม่ฮ่องสอน เป็นสถานที่ท่องเที่ยวสำหรับสายลุย ที่ขึ้นชื่อเรื่องความสวยงาม ความยิ่งใหญ่อลังการ กิจกรรมล่องแพผ่านโถงถ้ำอันน่าทึ่ง รวมไปถึงร่องรอยอารยธรรมโบราณก่อนประวัติศาสตร์ที่น่าสนใจ นักท่องเที่ยวจะได้ตื่นตาตื่นใจไปกับโถงหินมหึมา อายุกว่า 2,000 ปี และเพลิดเพลินไปกับเรื่องราวที่น่าตื่นเต้นตลอดเส้นทางตั้งแต่ปากถ้ำจนถึงปลายอุโมงค์
สำหรับการท่องเที่ยวชมถ้ำน้ำลอด จำเป็นจะต้องใช้ไกด์ท้องถิ่นนำเที่ยวพร้อมโคมตะเกียงขนาดใหญ่เพื่อใช้ในการส่องสว่าง ซึ่งไกด์ 1 คน จะดูแลนักท่องเที่ยว 3 คน โดยใช้ระยะเวลาในการเที่ยวชมประมาณ 2 ชั่วโมง
จากจุดจอดรถไปถึงบริเวณหน้าถ้ำระยะทางประมาณ 200 เมตร จะเป็นทางเดินศึกษาธรรมชาติ มีป้ายข้อมูลของถ้ำ สภาพป่า พรรณไม้ และข้อควรปฏิบัติ บรรยากาศระหว่างทางค่อนข้างร่มรืน ทางเดินปูพื้นด้วยคอนกรีตเดินได้สะดวก
ถ้ำน้ำลอด อยู่ในพื้นที่การดูของศูนย์ศึกษาธรรมชาติและสัตว์ป่าถ้ำน้ำลอด ที่นี่แบ่งออกเป็น 3 โถงใหญ่ๆ ด้วยกัน คือ ถ้ำเสาหิน, ถ้ำตุ๊กตา และถ้ำผีแมน ถือเป็นถ้ำขนาดใหญ่ที่มี "ลำน้ำลาง" ไหลผ่านทะลุตัวถ้ำโดยมีความยาวกว่า 800 เมตร บางช่วงของเส้นทางจะเป็นทางเดินไม้ และสะพานข้ามลำธาร มีราวบันได้ให้จับอย่างแน่นหนาปลอดภัย
สำหรับโถงที่ 1 ถ้ำเสาหิน มีไฮไลต์คือ เสาหินปูนขนาดยักษ์ที่เกิดการบรรจบกันระหว่างหินงอกกับหินย้อย ซึ่งระหว่างทางเดินนักท่องเที่ยวก็จะได้พบกับประติมากรรมทางธรรมชาติรูปทรงแปลกตามากมายหลากหลายขนาด
ในส่วนของโถงที่ 2 ถ้ำตุ๊กตา จะเริ่มต้นกันที่บันได้ไม้ทางคู่สูงชันโดยแบ่งเป็นทางขึ้น และลง เพื่อรองรับในช่วงที่นักท่องเที่ยวเดินทางเข้ามาเป็นจำนวนมาก ไฮไลต์ของโถงนี้ คือ หินงอกที่เรียงรายคล้ายตุ๊กตากระจายอยู่หลายจุด รวมถึงภาพเขียนโบราณตามผนังถ้ำ ซึ่งส่วนใหญ่จะเป็นการถ่ายถอดเรื่องราวการดำรงชีพของมนุษย์ถ้ำ เช่น สัตว์ อาวุธ ธรรมชาติ และภูเขา เป็นต้น
จากโถงที่ 2 สู่งโถงที่ 3 นักท่องเที่ยวจะต้องนั่งแพไม้ไผ่ ซึ่งถือเป็นกิจกรรมเด่นของการมาเที่ยวชมถ้ำน้ำลอด แม้จะเป็นระยะทางสั้นๆ ราว 200 เมตร แต่ก็จะได้พบกับภาพสุดประทับใจ นั่นก็คือภาพปลายอุโมงค์ที่ค่อยๆ เผยความสว่างฉายให้เห็นถึงความยิ่งใหญ่ของโถงถ้ำ มองเห็นฝูงนกนางแอ่น และค้างคาวอาศัยร่วมกันอยู่ในถ้ำ โดยเวลากลางวันนกนางแอ่นจะออกไปหากินสวนทางกับค้างคาวที่เริ่มบินออกในตอนค่ำ นอกจากนั้นยังมีปลาพวง และแมงมุม ที่เป็นสิ่งมีชีวิตทั่วไปที่นักท่องเที่ยวจะสามารถพบเห็นได้โดยง่าย
บริเวณปลายอุโมงค์ยังเป็นจุดเดียวกันของ “ถ้ำผีแมน” ถ้ำที่มีการค้นพบกระดูก และฟันของมนุษย์, ภาชนะดินเผา, เมล็ดพืช, เครื่องมือหิน รวมถึงท่อนไม้ขุดกลางเป็นร่องคล้ายเรือหลายท่อน ภายหลังนักโบราณคดีสรุปได้ว่าท่อนไม้เหล่านี้คือโลงศพ ซึ่งแสดงให้เห็นถึงอารยธรรม 2,000 ปีก่อนประวิตศาสตร์ได้อย่างน่าสนใจ
หลังจากที่นักท่องเที่ยวเดินทางมาถึงบริเวณปลายอุโมงค์ถ้ำแล้ว จะมีทางเดินสำหรับอ้อมกลับมาที่บริเวณทางเข้าถ้ำระยะทางประมาณ 1 กิโลเมตร ก็ถือว่าเป็นอันสิ้นสุดโปรแกรมท่องเที่ยวถ้ำน้ำลอดกันแล้วครับ
การเตรียมตัวมาเที่ยวชมถ้ำน้ำลอดไม่มีอะไรน่ากังวล เพราะทางศูนย์ศึกษาธรรมชาติและสัตว์ป่าถ้ำน้ำลอด ได้อำนวยความสะดวกในส่วนของทางเดินไว้เป็นอย่างดี อากาศภายในถ้ำค่อนข้างถ่ายเทหายใจสะดวก แสงส่องสว่างจากตะเกียงของไกด์ท้องถิ่นถือว่าเพียงพอต่อการมองเห็นทางเดิน และบรรยากาศภายในถ้ำได้เป็นอย่างดี
