ธรรมเนียมโบราณว่าไว้ ในนครใหญ่ ทั้งราชธานีก็ดี หัวเมืองก็ดี จำต้องมีวัดอันเป็นที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุในนครนั้นๆ และมักจะให้ชื่อว่า "วัดมหาธาตุ"
ดังนั้น จึงไม่แปลกใจ ที่เราจะเห็น วัดมหาธาตุ กระจายอยู่ทั่วทั้งประเทศ อาทิเช่น วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ กรุงเทพฯ วัดมหาธาตุ พระนครศรีอยุธยา วัดมหาธาตุ (เชียงคาน) เลย เป็นต้น
หรือในบางวัดก็ใช้ชื่ออื่นๆ เช่น วัดพระมหาธาตุ นครศรีธรรมราช วัดพระศรีรัตนมหาธาตุ พิษณุโลก ก็เป็นวัดที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุเช่นกัน
แน่นอน นครโบราณอย่าง "เพชรบุรี" ก็มีวัดมหาธาตุประจำเมืองด้วยเช่นกัน หากขับรถบนถนนเพชรเกษม มุ่งหน้าไปหัวหิน ช่วงข้ามแยกหนึ่ง หันไปทางซ้ายมือ จะพบพระปรางค์ ๕ ยอดสีขาวองค์ใหญ่ ตั้งตระหง่านกลางเมือง เป็นอีกหนึ่งสัญลักษณ์ของเมืองเพชร คู่กับพระนครคีรี มาเนิ่นนานแล้ว
วัดมหาธาตุวรวิหาร สร้างแต่เมื่อใดไม่ปรากฏ สันนิษฐานว่าอาจมีมาตั้งแต่ยุคทวารวดีเลย หรือาจจะสร้างในสมัยกรุงศรีอยุธยา ถ้ากำหนดเอาสถาปัตยกรรมของพระปรางค์ พระพุทธรูปและพระวิหารหลวงเป็นหลัก
สิ่งที่น่าสนใจในวัดมหาธาตุมีหลายอย่าง ที่หลายคนนิยมมาชม คือ งานปูนปั้น ปูนปั้นเมืองเพชรเป็นที่ขึ้นชื่อยิ่งนัก วัดมหาธาตุเป็นวัดประจำเมือง จึงไม่แปลกใจ ที่เราจะได้เห็นงานปูนปั้นหลากหลายรูปแบบ ที่ช่างปั้นหลายคนได้ฝากฝีมือไว้
พระมหาธาตุในแต่ละที่ก็จะต่างกันออกไป บ้างเป็นเจดีย์ บ้างเป็นปรางค์ สำหรับที่เพชรบุรีนี้ เป็นพระปรางค์ ๕ ยอด
มียอดทั้ง ๔ ยื่นออกจากตรงกลางไป ๔ ทิศ ซึ่งจะมีบันไดขึ้นไป ประตูทางเข้าคูหาในพระปรางค์ ทำจากไม้ แกะสลักเป็นรูปเทพเจ้าต่างๆ พระปรางค์มีระเบียงล้อมรอบ หน้าบันระเบียงเป็นปูนปั้นนารายณ์ทรงครุฑ
พระปรางค์นี้มีความสูงมาก หากมองจากบนอาคารสูงๆ หรือพระนครคีรี ก็จะมองเห็นได้อย่างชัดเจน ลักษณะทรวดทรงขององค์พระปรางค์ ก็กล่าวกันว่างามตามแบบฉบับศิลปะอยุธยาอีกด้วย
ด้านหน้าของพระปรางค์เป็นที่ตั้งของพระวิหารหลวง ซึ่งมีความสำคัญไม่แพ้กัน ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปสำคัญหลายองค์ อาทิ พระประธานปางโปรดพญาชมพูบดี (ทรงเครื่อง) หลวงพ่อวัดมหาธาตุ พระพุทธรูปปางประทานธรรม เป็นต้น ซึ่งแต่ละองค์ก็มีความเก่าแก่ต่างกันออกไป
ผนังของพระวิหารหลวง แต่งแต้มด้วยภาพจิตรกรรมฝาผนัง อาจกล่าวได้ว่า ที่นี่อาจเป็นเพียงไม่กี่ที่ ที่มีภาพจิตรกรรมฝาผนัง ๒ สมัยให้ได้ชม อันได้แก่
ผนังด้านหลังพระประธาน - วาดในสมัยรัชกาลที่ ๓ เป็นภาพพระพุทธเจ้าเนรมิตพระอารามเป็นมหานคร แล้วเนรมิตพระองค์เป็นสมเด็จพระจักรพรรดิราช เพื่อโปรดพญาชมพูบดี กษัตริย์ผู้มีมิจฉาทิฐิ ซึ่งเรื่องราวนี้สอดคล้องกับองค์พระประธานที่เป็นปางโปรดพญาชมพูบดี
ผนังอื่นๆ - ผนังที่เหลือ วาดขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๗ เป็นภาพมารผจญ ทศชาติชาดก และเทพชุมนุม บางส่วนเป็นฝีมือของช่างชาวเพชรบุรีที่มีชื่อเสียง และเคยฝากฝีมือไว้ที่ระเบียงวัดพระแก้ว นั่นคือ ครูเลิศ พ่วงพระเดช แต่เป็นที่น่าเสียดายว่า จิตรกรรมบางส่วนชำรุดลบเลือนไปมาก แต่ก็ยังคงลายเส้น และสีแบบโบราณไว้ให้ได้เห็นกันอยู่
ถัดมาด้านข้าง เป็นที่ตั้งของพระอุโบสถ ซึ่งสันนิษฐานว่าสร้างในยุคสมัยเดียวกัน ภายในประดิษฐานพระพุทธรูปซึ่งมีความสวยงามมาก
คั่นระหว่างพระวิหารหลวง และพระอุโบสถ เป็นที่ตั้งของพระวิหารน้อย มีฐานโค้งแบบอยุธยา ประดิษฐานหลวงพ่ออู่ทอง พระพุทธรูปงามประจำวัดอีกองค์ ที่ฐาน ใครตาดี อย่าลืมมองหาปูนปั้นล้อเลียนนักการเมือง กำลังแบกฐานพระประธานด้วยล่ะ
